İşçilerin, yemek, içmek, tuvalet gibi günlük gereksinimlerini ve genel olarak dinlenme gereksinimlerini giderebilmeleri için günlük çalışma süreleri içerisinde çalışmaya ara verilmesi zaruridir. Bu zaruret, çalışma sürelerinin, ara dinlenmelerinin de göz önüne alınarak düzenlenmesini icap ettirir; işçinin biteviye çalıştırılması esasında bir çalışma düzeni, beşeri gerçeğe aykırı düşer. (1) İşçinin günlük iş süresi içinde kesintisiz olarak hiç ara vermeden çalışması beklenemez. Gün içinde işçinin yemek, çay, sigara gibi ihtiyaçlar sebebiyle ya da dinlenmek için belli bir zamana ihtiyacı vardır (Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012, E. 2012/7306, K. 2012/6557). Ara dinlenmesi, işçinin dinlenme haklarındandır. (2)
Ara dinlenmesi; günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle, işçilerin o gün yapacakları toplam çalışma süresine orantılı olarak ve en az Kanunda öngörülen süreler kadar, kural olarak aralıksız olarak verilen ancak sözleşmelerle aralıklı olarak da belirlenebilen ve de günlük çalışma süresinden sayılmayan dinlenmedir. Ara dinlenmelerinin uygulamada daha çok yemek molası şeklinde verildiği görülmektedir. Çalışanlara ara dinlenmesi verilmesinin iş verimliliğini arttırma, yorgunluk ve dikkat dağınıklığı kaynaklı muhtemel iş kazalarını önleme işlevi tartışmasızdır. Be sebepledir ki öğretide ve yüksek mahkeme kararlarında çalışanlara ara dinlenme sürelerinin Kanunun amacına uygun olarak fiilen kullandırılması gerektiği belirtilmektedir.
İş Kanunu bağlamında ara dinlenmesine ilk kez 3008 sayılı eski İş Kanunu md. 42/1’de, aynı kavrama daha sonra 931 sayılı eski İş Kanunu md. 64’te ve onu izleyen 1475 sayılı eski İş Kanunu md. 64’te açıkça yer verilmiştir. (3) Ara dinlenmesi nihayet 4857 sayılı İş Kanununun 68. maddesinde düzenlenmiştir. 854 sayılı Deniz İş Kanununda ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda ise açık bir şekilde ara dinlenmesine yer verilmemiştir.
2- Ara Dinleme Süreleri
Ara dinlenme süreleri 4857 sayılı İş Kanunu md. 68/1. fıkrasında, işçinin o günkü toplam çalışma saatine paralel olarak düzenlenmiştir. Buna göre;
- 4 saat veya daha kısa süreli işlerde 15 dakika,
- 4 saatten fazla ve 7,5 saate kadar (7,5 saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
- 7,5 saatten fazla süreli işlerde 1 saat olarak verilir.
Ara dinlenmesine ilişkin bu hüküm nispi emredicidir ve ara dinlenmelerinin alt sınırını belirtir (4857 sayılı Kanun md. 68/2). (4) İşçinin aleyhine olacak şekilde Yasada belirtilen süreler daraltılamaz. (5) Ancak sözleşmelerle daha fazla ara dinlenmesi kararlaştırılması mümkündür (Ayrıca bkz. Yargıtay 9. H.D. 15.06.1973, 224/22577). (6) Ancak işçinin rızası olmadan toplu iş sözleşmesiyle veya işverence tek yanlı olarak gidilen abartılı artırımın işçiyi bağlamadığı kanısındayız. (7)
Yargıtay’a göre, 4857 sayılı İş Kanununun 63. maddesi hükmüne göre günlük çalışma süresi 11 saati aşamayacağından, 68. maddenin belirlediği 7,5 saati aşan çalışmalar yönünden en az 1 saatlik ara dinlenmesi süresinin, günlük en çok 11 saate kadar olan çalışmalarla ilgili olduğu kabul edilmelidir; buna göre günde 11 saate kadar olan çalışmalar için ara dinlenmesi en az 1 saat, 11 saat ve daha fazla çalışmalarda ise en az 1,5 saat olarak verilmelidir. (8), (9), (10) Yargıtay ayrıca farklı kararlarında günlük 14 saatlik fiili bir çalışma için en az 2 saat ara dinlenmesi verilmesi gerektiğini ifade etmiştir (Yargıtay 9. H.D. 28.10.2009, E. 2008/11139, K. 2009/29544; Yargıtay 9. H.D. 17.11.2008, E. 2007/35281, K. 2008/30985).
3- Ara Dinlenmesi Uygulamaları
3.1 Ara dinlenme süreleri kural olarak aralıksız olarak verilir. Ancak bu süreler, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile (bireysel ya da toplu iş sözleşmeleri) aralı olarak kullandırılabilir (4857 sayılı İş Kanunu md. 68/2-3). Örneğin haftanın beş günü ve günde net 9 saat çalışılan bir işyerinde, her gün verilmesi gereken 1 saatlik ara dinlenme süresi; 30 dakikalık yemek arası ve iki kez de aralıklı olarak verilecek olan 15’er dakikalık çay molasından oluşacağı sözleşmelerle belirlenebilir. Böylece örneğin bu işyerindeki çalışma saatleri 08:00-18:00 olarak uygulanıp, saat 10:00-10:15 arasında ilk çay molası, saat 12:00-12:30 arasında öğle yemeği arası ve 15:00-15:15 arasında da ikinci çay molası verilecek ve bu işyerinde 08:00-18:00 saatleri arasında brüt 10 saat ve ücretlendirmeye esas olarak net 9 saat çalışılmış olur.
3.2 Ara dinlenmesi, günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında verilir. İşyerinin bulunduğu yerdeki gelenekler ve işin gereği dikkate alınarak ara dinlenmesinin verileceği ortalama zaman ayarlanır (4857 sayılı İş Kanunu md. 68/1). (11) Çalışma süresinin ortalama zamanının mutlaka işçinin çalışma süresini eşit şekilde ikiye böldüğümüzde ortaya çıkan bu iki eşit süre arasındaki zaman dilimini anlattığı söylenemez. Ortalama zamanın, işçinin çalıştığı işyerinin bulunduğu yerdeki gelenekler ve işin özelliği/gerekleri dikkate alınarak tespiti gerekir. (12)
3.3. Ara dinlenmesinin işçilere aynı zamanda kullandırılması zorunlu değildir. Kanuna göre ara dinlenmesi bir işyerinin işçilerine aynı ya da farklı saatlerde kullandırılabilir (4857 sayılı İş Kanunu md. 68/3). İşveren, yönetim hakkına dayanarak ara dinlenmelerinin işçiler arasında nasıl uygulanacağına karar verir. Bu hususun, toplu iş sözleşmeleri ile de tespiti mümkündür. (13) Burada yasa koyucu, işverene serbestlik tanımıştır. Aynı bölüm vb. gibi bir kısıtlama yoktur. Ancak Medeni Kanunun ikinci maddesinde belirtilen dürüstlük kuralı uyuşmazlıklarda anahtar rol oynar. Örneğin bazı işçileri cezalandırma amacıyla farklı uygulamaya gidilemez. (14)
3.4. İşçi ara dinlenmesi süresi içinde, kural olarak serbesttir. Nitekim işçi, söz konusu süreyi işyerinin içinde veya dışında geçirebilir. İşveren, ara dinlenmesi süresi içinde işçiye herhangi bir iş yaptıramaz. İşçinin ara dinlenmesinden en iyi biçimde yararlanabilmesi için, işverenin olanak ölçüsünde özel dinlenme, yeme içme yerleri hazırlaması uygun olur. (15) Zamanında işe başlaması kaydıyla, işçinin ara dinlenmesi sırasında işyeri dışına çıkması kural olarak engellenemez. Bununla birlikte işyeri ara dinlenmesinin kullanılmasına elverişli ise ve işin ya da işyerinin özelliği işçilerin dinlenme sırasında işyeri dışına çıkmalarını sakıncalı ya da güç kılıyorsa ara dinlenmelerinde işçilerin işyeri dışına çıkmamaları işveren tarafından kararlaştırılabilir. Zira işin düzen ve güvenini sağlamak çerçevesinde alınacak böyle bir karar işverenin yönetim hakkına dahildir. Öte yandan bu konuda bir toplu iş sözleşmesi hükmü evleviyetle bağlayıcıdır. (16)
3.5. Ara dinlenmesinin işçiye fiilen verilmesi zorunludur. Yargıtay’ın da isabetli olarak belirttiği gibi bu zorunluluğa aykırı düzenlemeler yapılamaz; iş sözleşmelerine ve toplu iş sözleşmelerine bu esasa ters düşen hükümler konulamaz (Yargıtay 9. H.D. 16.06.2011, E. 2009/18211, K. 2011/18264; Yargıtay 9. H.D. 02.05.2008, E. 2007/17121, K. 2008/11035). (17) İşçinin her gün ara dinlenmesi süresi kadar işe geç gelmesi veya erken çıkması gibi bir durumda ve işyerinde işverence aynı veya başka bir işle meşgul edildiği hallerde ara dinlenmesi verildiği söylenemez. Uygulamada Yargıtay’da bu kanıdadır (Yargıtay 9. H.D. 18.02.2010, 17161/3983; Yargıtay 9. H.D. 17.11.2008, 35281/30985; Yargıtay 9. H.D. 28.10.2009, E. 2008/11139, K. 2009/29544). (18)
3.6. Ara dinlenmesi fiilen çalışan işçiye çalıştığı günlerde gün be gün verilmelidir. Eğer işçi haftanın 5 gününde eşit sürelerle ve fakat cumartesi günü daha az bir süreyle çalışıyorsa, böyle çalışılan cumartesi günü de işçiye ara dinlenmesi verileceği konusunda yasada açıkça bir düzenleme yoktur. Fakat bu durum, işin niteliğine uygun düştüğü ölçüde anılan günde ara dinlenmesi vermenin zorunluluk taşımadığı anlamına gelmez. Bizce ihtiyaç duyulduğu takdirde, o günkü çalışma süresinin uzunluğu dikkate alınarak bunun ortalama bir döneminde işçiye ara dinlenmesi verilmelidir. (19)
3.7. Kanunda öngörülen ara dinlenmesi dışında işçilere, sigara molası, çay molası gibi isimler altında verilen dinlenme süreleri ise çalışma sürelerindendir (Aksi görüşteki bir karar için bkz. Yargıtay 9. H.D. E.2004/20237, K.2005/12406). (20) Bizce, aksine bir açıklık olmadığında bu tür sürelerin de iş süresinden sayılması düşünülmelidir. (21)
3.8. Hareket halindeki taşıtlarda çalışan işçilerin ara dinlenmeleri, genel olarak duraklama yerlerinde verilir. Kalkış varış yerleri arasında duraklama yeri yoksa veya duraklama yeri bulunmakla beraber işin niteliği gereği bu yerlerde ara dinlenmesi verilemeyen durumlarda ara dinlenmesi taşıt içerisinde verilir. (22)
4- Ara Dinlemesinin Hüküm ve Sonuçları
4.1. Ara Dinlenme Süresinin Çalışma Süresinden Sayılmaması ve Ücret Ödenmemesi
Ara dinlenmeleri çalışma (iş) süresine dahil değildir (4857 sayılı Kanun md. 68/son). Bu sebeple de normal olarak, işçiye ara dinlenmesi süresi için işverenin ücret ödeme borcu yoktur. Bununla beraber ara dinlenmesinin çalışma süresinden sayılmaması kesin bağlayıcı bir kural değildir; taraflar sözleşmeyle ara dinlenmesinin iş süresinden sayılacağını, bu sürenin çalışılmış bir süre olarak kabul edileceğini kararlaştırabilirler. Böyle bir durumda çalışılmayan ara dinlenmeleri ücrete hak kazandıracaktır. Eğer işçi böyle bir düzenleme içinde ara dinlenmelerinde de çalıştırılmışsa ve çalışılan süre haftalık çalışma süresinin ötesinde ise (45 saate kadar olanlar için ise fazla sürelerle çalışma) bu takdirde fazla çalışma talebinde (ya da serbest zaman talebi) de bulunabilecektir (Yargıtay 9. H.D. 29.11.2011, E. 2009/40758, K. 2011/50190; Yargıtay 9. H.D. 27.18.1978, E. 300, K. 13570). (23) Ancak toplu iş sözleşmesinde ara dinlenmesinin çalışma süresinden sayılacağına ilişkin bir hüküm bulunsa dahi, işçi ara dinlenmesinde çalıştırılmamışsa bu süre fazla çalışma sayılmaz ve zamlı ücret istenemez. İşçiye sadece normal ücret ödemek gerekir (Yargıtay 9. H.D. 12.05.2005, 13812/16497; Yargıtay 9. H.D. 31.01.1991, 747/794). (24)
Yargıtay, ara dinlenmesi işyerinde geçirilse de bu sürede fiilen çalıştığının işçi tarafından ispat edilmesi gerektiğini kararlaştırmıştır (Yargıtay 9. H.D. 17.10.1991, 13727/13182). (25) Yargıtay bir kararında; “Ara dinlenmenin görev yerinde ya da başka yerde kullanılmasının önemi olmaksızın işçinin fiilen çalışıp çalışmadığı önemlidir” demiştir (Yargıtay 9. H.D. 14.09.2009, E. 2009/2319, K. 2009/22546). Buna karşılık, işin gereği nedeni ile ara dinlenmesinin işyerinde geçirilmesi, ara dinlenmesinin kullandırılmadığı anlamına gelmez (Yargıtay 9. H.D. 17.10.1991, 13727/13602). (26) Yine yüksek mahkeme birçok kararıyla günlük çalışma süresinde, yemek yeme ve benzer ihtiyaçlar giderilmeden her gün kesintisiz çalıştırıldığı iddialarını yaşamın normal akışına ve insan takadına aykırı bulmakta ve bu yöndeki fazla çalışma iddialarını reddetmektedir (Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 14.10.1992, 9-385/577; Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 22.07.1976, 9-881/692). (27) Diğer yandan işçi ara dinlenmesinde işverenin talimatı ile işin başında bulunduruluyor ve çıkacak iş için çalışmaya hazır durumda bekletiliyorsa, ara dinlenmesi süresi iş süresinden sayılır (Yargıtay 9. H.D. 25.05.1971, 970/13112). (28)
4.2 Yükümlülüğe Aykırılığın Yaptırımı: İdari Para Cezası
4857 sayılı İş Kanunu md. 104/1’de, 68’inci maddedeki ara dinlenmelerini bu maddeye göre uygulamayan işveren veya işveren vekiline idari para cezası uygulanacağını hükme bağlanmıştır (2013 yılı için uygulanan idari para cezası miktarı 1.293,00 TL’dir).
5- Deniz İş Kanunu ve Basın İş Kanununda Ara Dinlenmesi ve Uygulamaları
854 sayılı Deniz İş Kanununda ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda -212 sayılı Basın İş Kanunu- açık bir şekilde ara dinlenmesine yer verilmemiştir. Ancak her iki Kanuna tabi olanlar açısından da doğal olarak ara dinlenmesi uygulanmalıdır.
5.1. 854 Sayılı Deniz İş Kanununda Ara Dinlenmesi
Deniz İş Kanununda açık bir şekilde ara dinlenmeleri düzenlenmiş değildir. Bu sürelerin çalışma süresinden olup olmadığı da belirtilmemiştir. Ancak gemiadamının ara dinlenmelerinin çalışma süresinden sayılmayacağı 26. maddenin 2. ve 3. fıkralarından çıkarılabilir. Zira anılan düzenlemelerde 2. fıkrada “işbaşında geçirilen sürenin” çalışma süresi sayılacağı, 3. fıkrada ise “işveren veya işveren vekilinin, gemiadamının vardiyalarını yemek ve dinlenme zamanlarını bir çizelge ile belirtmek ve bu çizelgeyi gemi adamlarının görebilecekleri bir yere asmak zorunda” olduğu belirtilmiştir. Gemi adamının yemek ve dinlenme verilmesi zorunluluğu görülmektedir. Yargıtay Deniz İş Hukuku uygulamasında ara dinlenmenin gerekliliğine dikkat çekmektedir (Yargıtay 9. H.D. 03.03.2011, E. 2009/5204, K. 2011/5925). (29)
5.2. 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda -212 sayılı Basın İş Kanunu- Ara Dinlenmesi
5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda -212 sayılı Basın İş Kanunu- açık olarak ara dinlenmesi düzenlenmemiştir. Kanaatimce, 5953 sayılı Kanuna tabi çalışanlar açısından da 4857 sayılı İş Kanununun 68. maddesi hükümleri uygulanmalıdır.
6- Ara Dinlenmesine İlişkin Yargıtay Kararları
6.1 Günlük 11 Saati Aşan Çalışmalar İçin En Az 1,5 Saat Ara Dinlenmesi Verilmesi
“Uygulamada yedi buçuk saatlik çalışma süresinin çok fazla aşıldığı günlük çalışma sürelerine de rastlanılmaktadır. İş Kanununun 63’üncü maddesi hükmüne göre, günlük çalışma süresi 11 saati aşamayacağından, 68’inci maddenin belirlediği yedi buçuk saati aşan çalışmalar yönünden en az 1 saatlik ara dinlenmesi süresinin, günlük en çok 11 saate kadar olan çalışmalarla ilgili olduğu kabul edilmelidir. Başka bir anlatımla günde 11 saate kadar olan çalışmalar için ara dinlenmesi en az 1 saat, 11 saat ve daha fazla çalışmalarda ise en az 1,5 saat olarak verilmelidir.”
İlgili Kararlar: Yargıtay 9. H.D. 19.03.2012, E. 2012/379, K. 2012/8886; Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012, E. 2012/7306, K. 2012/6557; Yargıtay 9. H.D. 29.11.2011, E. 2009/40758, K. 2011/50190; Yargıtay 9. H.D. 18.02.2010, E. 2008/17161, K. 2010/3983.
6.2. Ara Dinlenmesinin Fiilen ve Amaca Yönelik Olarak Kullandırılması
“Ara dinlenme süresinin, işe, ara dinlenme süresi kadar geç başlama veya aynı süreyle erken bırakma şeklinde kullandırılması doğru olmaz. Ara dinlenme süresinin günlük çalışma içinde belli bir zamanda amaca uygun şekilde kullandırılması gerekir.”
İlgili Kararlar: Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012, E. 2012/7306, K. 2012/6557; Yargıtay 9.HD. 17.11.2008, 2007/35281 E. 2008/30985 K.; Yargıtay 9. H.D. 29.11.2011, E. 2009/40758, K. 2011/50190; Yargıtay 9. H.D. 18.02.2010, E. 2008/17161, K. 2010/3983.
6.3. İşçinin Ara Dinlenmesinde Serbest Olması ve Çalışmaya Zorlanamayacağı
“İşçi, ara dinlenme saatinde tamamen serbesttir. Bu süreyi işyeri içinde ya da dışında geçirebilir. İşyerinde geçirmesi halinde bu süre içinde çalışmaya devam etmesi durumunda ara dinlenmesi verilmemiş sayılır. Ancak işçi işyerinde kalsa bile, ara dinlenmesi süresini serbestçe kullanabilir, bu süre içinde çalışmaya zorlanamaz.”
İlgili Kararlar: Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012, E. 2012/7306, K. 2012/6557; Yargıtay 9. H.D. 29.11.2011, E. 2009/40758, K. 2011/50190; Yargıtay 9. H.D. 18.02.2010, E. 2008/17161, K. 2010/3983; ; Yargıtay 9. H.D. 09.12.2010, E. 2009/636, K. 2010/36856.
6.4. Ara Dinlenme Süresinde Çalışan İşçinin Ücreti
“Ara dinlenmesi için ücret ödenmesi gerekmez. Ancak, bu süre işçiye dinlenme zamanı olarak tanınmamışsa, işçinin normal ücretinin ödenmesi gerekir. Bu sürenin haftalık 45 saati aşan kısmını oluşturması halinde ise, zamlı ücret ödenmelidir.”
İlgili Kararlar: Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012, E. 2012/7306, K. 2012/6557; Yargıtay 9. H.D. 29.11.2011, E. 2009/40758, K. 2011/50190; Yargıtay 9. H.D. 18.02.2010, E. 2008/17161, K. 2010/3983; Yargıtay 9. H.D. 09.12.2010, E. 2009/636, K. 2010/36856.
6.5. Ara Dinlenme Sürelerinin Tayini
“Ara dinlenme süreleri kural olarak aralıksız olarak kullandırılır. Ara dinlenmesinin kullandırılması zorunlu ise de, bunun kullanılacağı zamanı belirlemek işverenin yönetim hakkıyla ilgilidir, işçilerin tamamı aynı anda ara dinlenme zamanını kullanılabileceği gibi, belli bir plan dahilinde sırayla kullanmaları da mümkündür.”
İlgili Kararlar: Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012, E. 2012/7306, K. 2012/6557; Yargıtay 9. H.D. 29.11.2011, E. 2009/40758, K. 2011/50190; Yargıtay 9. H.D. 18.02.2010, E. 2008/17161, K. 2010/3983; Yargıtay 9. H.D. 09.12.2010, E. 2009/636, K. 2010/36856.